Uygur Kağanlığı

Göktürk Kağanlığı'nın yıkılmasından sonra MS. 745 yılında kurulmuş ve MS. 847 yılında kadar Orta Asya'da hüküm sürmüş bir Türk devletidir. Gerçek adı Dokuz Oğuz Budun'dur. Diğer bir deyişle Dokuz Töles boyundan oluşmaktadır. Bunlar: Dokuz Oğuz boyları şunlardı: Huihe (Uygur), Bugu (Pu-ku), Hun, Bayırku, Tongra, İzgil, Ch'i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku. Uygur adlı boy dokuz urugtan meydana gelip, Yaylakar urugu Uygur Kağanlığı'nı kuran Kutluk Bilge Kül Kağan'ın mensup olduğu Uygur kağanlık soyudur.

Türkiye'de kabul edilmiş teze göre ise, Bugu (Pu-ku), Hun, Bayırku, Tongra, İzgil, Ch'i-pi, A-pu-sse, Ku-lun-wu-ku ve Ediz boylarını Uygur adında boy yönetiyordu. Böylelikle toplamda on boydan söz edilmektedir.

Uygurlar'ın en önemli özelliği, göçebe hayattan yerleşik hayata geçmeleri, tarım faaliyetlerinde bulunmaları ve şehirler kurmalarıdır. Mani dini Bögü Kağan zamanında resmî din hâline gelmiştir. Türkler yerleşik hayat sayesinde büyük bir kültürel birikim yaratmışlardır. Başkentleri önceleri Ötüken, daha sonra Ordubalık olmuştur.

Uygurlar MS. 848 yılında ikiye bölünmüş Kansu'da yaşayanlar Kansu Uygur Krallığı'nı kurmuşlar, bu devlet MS. 1036 yılına kadar sürmüştür. Günümüzde yaşayan Sarı Uygurlar'ın atalarıdır. Doğu Türkistan'da ise Karahoca Uygur Krallığı hüküm sürmüştür (MS. 803-1209). Bu Uygurlar'a Turfan Uygurları da denir.

İlerleyen dönemlerde Kansu'da ve Turfan'da yaşayan Uygurlar Buda dinine geçtiler. Uygurlar ilk zamanlar Göktürk alfabesi kullanmış daha sonra ise Uygur alfabesini geliştirmişlerdir. Moğol devlet teşkilatında görev alan Uygur asıllı insanların etkisiyle Uygur harfleri Moğol yazısı hâline gelmiştir.

Irg Bitik (Fal-Kehanet kitabı), Sekiz Yükmek, Altun Yaruk günümüze kadar gelen bu dönemin edebi eserleridir.